Rola i znaczenie wycieczek

oraz pracy krajoznawczo-turystycznej w edukacji szkolnej

Opracowała  mgr Gabriela Michalska

Dlaczego wycieczka?

Jedną z form organizowania pracy dydaktyczno-wychowawczej z młodzieżą na terenie szkoły są wycieczki i rajdy. Dobrze pomyślane i realizowane ułatwiają poznanie rzeczy i zjawisk, wpływają na rozwój spostrzeżeń, wyobraźni i myślenia, przyczyniają się do kształtowania i rozwijania uczuć patriotycznych, społecznych, estetycznych oraz wpływają na kształtowanie się takich cech charakteru, jak np. koleżeńskość, wytrwałość czy zaradność. Wycieczki zbliżają nadto szkołę do życia, ukazują działalność człowieka i zmiany, jakie człowiek dokonuje w otaczającym go świecie.

Wycieczka z reguły budzi zainteresowanie młodzieży, jest więc ważnym motywem uczenia się i poznawania otaczającego świata, co pod względem dydaktycznym ma przecież niemałe znaczenie. Słowem, wycieczki i rajdy jako forma organizacji pracy w szkole mają tyle walorów, że ze wszech miar zasługują na jak najszersze stosowanie  w praktyce pedagogicznej. Niejednokrotnie jest to forma pracy dydaktyczno-wychowawczej konieczna i wprost niezastąpiona, a równocześnie nie zawsze doceniana, właściwie organizowana i przeprowadzana.

Z tego względu wydaje się niezbędne wykazanie pozytywnego znaczenia wycieczek i rajdów  od strony poznawczej, kształcącej i wychowawczej i zachęcenie nauczycieli do stosowania tej formy pracy, co autor niniejszego referatu postara się zrobić.

Wycieczki w procesie nauczania.

Wycieczki szkolne posiadają doniosłe znaczenie w procesie nauczania. Wyszczególniane są w programach nauczania wszystkich klas i wszystkich rodzajów szkolnictwa. Mimo niezaprzeczalnych walorów, wycieczki jako formy organizacyjne procesu nauczania nie są jeszcze rozwijane w stopniu wystarczającym, a idea ich stosowania nie zawsze znajduje pełne zrozumienie wśród nauczycieli i wychowawców. Znaczna część z nich, zamiast pozwolić uczniom na zgłębianie i rozszerzanie wiedzy w toku wycieczek, pracuje z nimi w sposób tradycyjny drogą słownego przekazywania informacji, co czyni nauczanie werbalnym, posiada niewątpliwie negatywny wpływ na efektywność nauczania.

W świadomości niektórych nauczycieli pokutują jeszcze fałszywe pojęcia związane z rozumieniem sensu wycieczki szkolnej czy rajdu, które część nauczycieli utożsamia zwykle z absolutną bezczynnością w terenie naturalnym, nie dostrzegając w wycieczkach szkolnych ich ogromnego znaczenia dydaktycznego.

Żaden wykład prowadzony przez najbardziej utalentowanego pedagoga nie jest w stanie zastąpić poznania przez bezpośredni, osobisty ogląd. Poznanie będzie jednak wnikliwsze i pełniejsze, jeżeli jego proces zostanie właściwie zorganizowany, a poznający przygotowany do odbierania odpowiednich wrażeń.

Powszechnie stosowany w nauczaniu system lekcyjny – zdaniem pedagogów – nie spełnia założeń sprzyjających poglądowości nauczania, a pomoce naukowo dydaktyczne jedynie w części ułatwić mogą proces poznawania rzeczy i zjawisk.

Istnieje cały szereg przedmiotów nauczania, których zrozumienie ułatwić może wycieczka. Do przedmiotów tych należą w pierwszej kolejności geografia, biologia, ochrona środowiska, historia, fizyka z astronomią, chemia, język polski, języki obce czy kultura fizyczna. Wycieczka w tych obowiązkowych przedmiotach nauczania zapobiega werbalizacji organizowanego procesu, ustrzega uczniów przed powstawaniem niedokładnych i nieścisłych lub wręcz błędnych wyobrażeń o istocie poznawczych rzeczy i zjawisk oraz zbliża do środowiska naturalnego wywierającego w procesie dydaktyczno-wychowawczym wielokierunkowy wpływ na ucznia szeroką gamą bodźców.

Wycieczki w procesie uświadamiania uczniom celów i zadań nauczania

Nie ulega chyba żadnej wątpliwości, że formą pracy z uczniami, która może wywołać jak najżywsze zainteresowanie przedmiotem poznania, jest wycieczka pojęta jako punkt  wyjścia w procesie poznawczym ucznia, jako niezbędny czynnik w ogniwie zwanym uświadomieniem uczniom celów i zadań nauczania.

Wycieczka zorganizowana w celu uświadomienia uczniom celów i zadań nauczania może odegrać wielką rolę wzbudzając zainteresowanie, aktywność i postawę badawczą. Może ona sprawić, że rzeczy i zjawiska pozornie znane, codzienne i zobojętniałe przez to , że stale się je spotyka, odkrywają jakieś ciekawe strony, powiązania i wzajemne zależności. Uczeń staje przed nimi jak przed czymś zupełnie dla siebie obcym, nasuwają mu się nowe, ciekawe problemy, które warto poznać dokładniej. Uczniowie umiejętnie kierowani przez nauczyciela, mogą samodzielnie wysuwać konkretne zadania do szczegółowego i już planowego opracowania. Sami próbują określić, czego chcieliby się nauczyć, czego dowiedzieć, co zbadać lub zrobić.

Jeżeli nauczyciel potrafi pobudzić inicjatywę młodzieży we właściwym , zgodnym z programem nauczania kierunku, to może w piękny sposób przygotować siebie i klasę do dłuższej , systematycznej pracy. Młodzieży będzie się wydawało, że uczą się tego, czego chcą, sami bowiem wysuwają zagadnienia, ustalają kolejność, często zgłaszają indywidualne propozycje opracowania jakiegoś problemu.

W ten sposób nauczanie spełni ważny postulat w dydaktyczny: będzie zgodne z zainteresowaniami uczniów. Ponadto nauczyciel słuchając wypowiedzi swych wychowanków, może łatwo zorientować się, czym młodzież z jego środowiska bardziej się interesuje, o czym więcej lub mniej wie. Dzięki temu będzie mógł bardziej wnikliwie dobrać i uszczegółowić treści nauczania tak, aby było to dla nich korzystne, zgodne z ich potrzebami wewnętrznymi, Bardziej przystępne, łatwiej wyzwalające w nich własną aktywność i chęć działania.

Wycieczki w procesie zaznajamiania uczniów z nowym materiałem i jego opracowaniem

W praktyce pedagogicznej wycieczki prowadzone wyłącznie dla uświadomienia uczniom celów i zadań nauczania, dla wywołania w nich właściwego nastawienia do nauki ,są organizowane niezbyt często. Częściej mają zastosowanie wycieczki w celu zaznajomienia uczniów z nowym materiałem i jego opracowanie. Wycieczka w tym przypadku jest dla nauczyciela taką formą pracy z uczniami, w czasie której może on stworzyć najlepsze warunki do bezpośredniego poznawania wielu zjawisk i zależności, których znajomości wymaga program danej klasy.

Okazuje się, że aby zaznajomić ucznia z czymś „nowym’’, nie wystarczy pozwolić mu dostrzec to, czego nie zna, ale trzeba także zorganizować mu warunki do jak najwnikliwszej, planowej, systematycznej i celowej obserwacji. Przez bezpośrednie zetknięcie się z przedmiotem poznania rozbudzamy ciekawość i zainteresowanie, umożliwiamy większą koncentrację uwagi i nastawienie całej świadomości na przedmiot poznania. Takie podchodzenie do rzeczywistości zostawia już w momencie poznania zmysłowego trwalszy i głębszy ślad, niż zdobywanie wiedzy tylko za pomocą słowa mówionego i pisanego.

Zapoznanie ucznia z nowym materiałem polega również na tym, aby w oparciu o własne obserwacje, przeżycia, porównywanie itd. Dochodził on do poznania ogólnych i istotnych własności przedmiotów i zjawisk w otaczającej rzeczywistości przyrodniczej, gospodarczo-społecznej i kulturalnej.

W ten sposób poprzez wycieczkę realizuje się dwa niezmiernie ważne ogniwa procesu nauczania. Mianowicie : po pierwsze- zaznajomienie ucznia z nowym materiałem nauczania, i po drugie- doprowadzenie do nowych pojęć , sądów, analizy i wniosków.

Wycieczka, którą prowadzimy, aby młodzież zapoznała się z nowymi zjawiskami, powinna zawierać w zasadzie – w części przeznaczonej na realizację tego celu następujące momenty:

1. Przypomnienie celu wycieczki.
2. Zetknięcie się uczniów z nowymi rzeczami oraz zjawiskami i ich obserwacja.
3. Doprowadzenie do wytworzenia przez uczniów nowych pojęć, sądów, których zdobycie było celem wycieczki.
4. Zebranie materiałów, które będą na lekcjach przedmiotem dalszego opracowywania i utrwalania zdobytych już na wycieczce wiadomości.

Powstaje pytanie, jakimi metodami nauczania należy posługiwać się na wycieczce, aby efekty były jak najlepsze, aby zainteresowanie uczniów nie słabło w miarę poszerzania ich wiedzy, ale wzrastało, pobudzając do myślenia i działania.

Najczęściej stosowane metody to:

• Obserwacja kierowana (gdy zadania poznawcze są rozległe i stosunkowo trudne, nauczyciel posługuje się poleceniami i pytaniami),
• Obserwacja samodzielna (uczniowie w oparciu o wyrobione już umiejętności przeprowadzają obserwacje bardziej samodzielnie, są wyposażeni przez nauczyciela w instrukcję ze wskazaniami co i jak obserwować),
• Pokaz z objaśnieniami nauczyciela czy innych ludzi jak przewodnicy, kustosze, leśnicy, a nawet uczniów, którzy zetknęli się z danymi zagadnieniami (stosowana tam, gdzie równocześnie ze spostrzeganiem ucznia muszą wystąpić dodatkowe objaśnienia),
• wywiad – może być wykorzystywany szczególnie na tych wycieczkach, w czasie których mamy do czynienia z człowiekiem, z jego działalnością, możliwość zadawania pytań oraz obserwacja w czasie słuchania objaśnień aktywizuje umysł ucznia i w jeszcze większym stopniu zaspakaja jego ciekawość poznawczą.

Wycieczki w procesie utrwalania wiadomości i wyrabiania umiejętności

Stosunkowo często organizuje się wycieczki w celu utrwalenia wiadomości i umiejętności, które uczniowie już zdobyli na lekcjach w klasie. Wycieczki te mają bardzo dużą wartość dydaktyczną, bo nawet jeśli uczniowie poznali rzeczywistość w oparciu o odpowiednio dobrane pomoce naukowe, to zagadnienie łączenia zjawisk, faktów i przedmiotów ze środowiskiem mogło wystąpić w bardzo słabym stopniu albo nie wystąpić w ogóle.

Niejednokrotnie również z uwagi na czynnik emocjonalny organizujemy wycieczki raczej w celu utrwalania wiadomości, niż zaznajamiania z nowym materiałem. Posiadane już wiadomości rzeczowe mogą bardziej jeszcze wzmocnić chęć osobistego przeżycia, zetknięcia się z rzeczywistością, która staje się bliższa. Do oglądania przedmiotów, faktów i zjawisk podchodzimy wówczas z większym zrozumieniem i z większym nastawieniem uczuciowym.

W czasie wycieczki dla utrwalenia wiadomości i umiejętności nauczyciel ma możność sprawdzić, jak uczniowie przyswoili sobie pojęcia oraz zaobserwować, czy umieją nimi operować. Jego zadaniem jest stworzenie takich sytuacji i zastosowanie takich metod, aby uczniowie musieli się ćwiczyć w zastosowaniu swojej wiedzy w praktycznej działalności. Metody, którymi posługujemy się na wycieczce prowadzonej dla utrwalenia wiadomości zdobytych w klasie, nie są właściwie innymi metodami niż stosowane w klasie przy zdobywaniu wiadomości i umiejętności. Ich charakterystyczną cechą jest jednak to, że wszystkie w dużo większy sposób angażują świadomość i aktywność ucznia. Z metod, przy których stosowaniu bardzo mocno występowało kierowanie przez nauczyciela zdobywaniem wiedzy lub podawanie uczniom wiedzy gotowej, stają się bardziej samodzielnymi metodami pracy uczniów. Dotyczy to zarówno obserwowania, jak wypowiedzi ustnych i praktycznego działania.

Podstawowe metody wykorzystywane w tego typu wycieczkach to:

• obserwacja problemowa (uczniowie samodzielnie pracują nad rozwiązaniem jakiegoś zagadnienia),
• pokaz z objaśnieniami przeprowadzany przez samych uczniów pojedynczo lub w pracy zespołowej (ich wiadomości mogą być rozszerzone dzięki samodzielnej pracy domowej – referaty)

Omawiając dotąd wycieczki, których celem było poznawanie przez uczniów przedmiotu i zjawisk, zbieranie materiału faktycznego w tym zakresie oraz porządkowanie spostrzeżeń, wyjaśnianie zjawisk i kształtowanie pojęć, utrwalanie zdobytych wiadomości i posługiwanie się zdobytą wiedzą w praktyce, nie powinniśmy ograniczać się wyłącznie do słów i obserwacji wzrokowej. Bardzo ważny jest aktywny udział młodzieży w wycieczkach przejawiający się w zbieraniu okazów, robieniu notatek, rysunków, fotografowaniu czy nawet posługiwaniu się dyktafonem. Zdobyte tą drogą materiały mogą być wykorzystane niejednokrotnie na lekcjach powtórzeniowych w szkole, mogą również zapoczątkować czy też wzbogacić już istniejące zbiory szkolne, a nieraz obudzić w młodzieży głębsze zainteresowanie w jakimś kierunku.

Znaczenie wychowawcze wycieczek

Okazuje się, że wycieczka jest doskonałym terenem, na którym nauczyciel może lepiej poznać swojego wychowanka. Już nawet przygotowanie wycieczki (dłuższe lub krótsze, zależnie od jej rodzaju i charakteru) pozwala wychowawcy obserwować pewne właściwości i różnice indywidualne, które dotąd albo wcale się nie ujawniały, albo występowały w nieznacznym stopniu.

Oczywiście, niewspółmiernie więcej możliwości poznania wychowanków dostarcza wycieczka wówczas, gdy wychowawca przebywa razem ze swoją grupą, bezpośrednio z nią się styka i ma możność obserwowania ucznia w różnych sytuacjach i okolicznościach Słowem na wycieczce możemy poznać naszych wychowanków od strony ich postawy społecznej i moralnej, od strony zaznaczających się cech charakteru. Ponadto na wycieczce zaznaczy się u różnych uczniów w różnym stopniu szybkość reakcji na ciągle zmieniające się fakty i zjawiska, będą się przejawiały różne zainteresowania. Jedni np. okażą się wrażliwi na piękno przyrody, inni jej piękna nie odczują.

Spostrzeżenia te pozwolą wychowawcy nie tylko inaczej, pełniej spojrzeć na wychowanka, ale niejednokrotnie także wpłynąć na niego w pożądanym kierunku, wykorzystać jego właściwości psychiczne, jego uzdolnienia i zainteresowania dla dalszego jego rozwoju lub zapobiec w kształtowaniu się niepożądanych, ujemnych cech charakteru.

I właśnie wycieczka stwarza duże możliwości poznania wychowanków, przyczynia się do dalszego pogłębiania ich właściwości pozytywnych, które już wyraźnie się zaznaczyły, a także wpływa na budzenie się i rozwijanie pożądanych cech umysłu i charakteru, których brak mógł nieraz wystąpić w rażący sposób. Dlatego trzeba jeszcze raz podkreślić, że przeżycia wycieczkowe są niezmiernie cenne w pracy wychowawczej . Nigdzie młodzież nie zżywa się wzajemnie tak jak na wycieczce, gdzie wszyscy mają wspólne cele, razem pokonują pewne trudności i muszą swoje osobiste wymagania podporządkować dobru grupy, nigdzie wychowawca nie pozna tak szybko swoich wychowanków i nie nawiąże z nimi bliskich, przyjacielskich stosunków. Właśnie tu wychowawca stawiając wymagania i konsekwentnie je egzekwując ma jednocześnie okazję do wykazania dbałości o swoich wychowanków.

Podsumowując znaczenie wycieczek szkolnych w procesie wychowawczym trzeba sobie uzmysłowić ich ogromną rolę przejawiającą się następująco:

• wycieczki pozwalają lepiej poznać młodzież,
• przyczyniają się do kształtowania pożądanych cech życia zespołowego,
• wpływają na rozwijanie uczuć estetycznych i patriotycznych.

Krajoznawstwo i turystyka pomaga w nauczaniu i wychowaniu

Krajoznawstwo i turystyka są zjawiskami o różnorodnych, doniosłych funkcjach społecznych. Jako jedna z form działalności społeczno-kulturalnej zawiera w sobie problemy kulturalne, oświatowe, wychowawcze i zdrowotne. Podstawowe jej zadania to :dostarczenie wypoczynku psychicznego i fizycznego, poprawienie stanu zdrowia a jednocześnie dostarczenie nowych wrażeń intelektualnych, wzbogacenie przeżyć emocjonalnych oraz rozszerzenie i pogłębienie wiadomości w zakresie różnych dziedzin życia.

Ruch krajoznawczo-turystyczny jest już od wielu lat masowym zjawiskiem społecznym. Motywem zasadniczym i siłą napędową tego ruchu, który niesie często zmęczenie, niewygodę i wydatki jest ciekawość poznania i obserwacji kraju i ludzi, z ich dokonaniami, sposobem życia i bycia, myślenia i działania społecznego.

Szczególne predyspozycje do poznawania i obserwacji kraju ojczystego i ludzi w nim żyjących posiada młodzież szkolna.

Wdrażanie młodzieży od najwcześniejszych lat umiejętności wykorzystania dla odpoczynku czasu wolnego od nauki, umiejętności bardzo cennej w wieku późniejszym- to ważne zadanie współczesnej szkoły.

Aby zaszczepić młodzieży potrzebę kontynuowania różnych form turystyki należy dla niej przygotować i przeprowadzić we właściwy sposób imprezy krajoznawczo-turystyczne ( wycieczki, rajdy , zloty, obozy ).

W zakresie dydaktyki imprezy krajoznawczo-turystyczne przyczyniają się do zwalczania werbalizmu i formalizmu, rozwijają różnorodne zainteresowania, sprzyjają procesowi świadomego i aktywnego zdobywania wiedzy przez uczniów, wiążą naukę z życiem, realizują najbardziej poglądowe metody nauczania. Młodzież w bezpośrednim kontakcie ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym kształci umiejętności obserwowania zachodzących w nim zjawisk, nawiązuje kontakt z instytucjami naukowymi, gospodarczymi i społecznymi.

W zakresie wychowania imprezy te pogłębiają miłość do ojczystego kraju, kształcą wolę i charakter, rozwijają wytrwałość i umiejętność radzenie sobie w trudnych sytuacjach życiowych, wytwarzają w zespole młodzieżowym serdeczną, koleżeńską atmosferę oraz więź między uczniem a nauczycielem.

Młodzież znajduje w wędrownictwie ogromne możliwości wyżycia się  oraz zaspokojenia chęci poznania świata. Wędrownictwo sięga w sposób mistrzowski do najgłębszych podstaw jej psychofizycznego rozwoju, w naturalny sposób zaspakaja dążenia i potrzeby rozwijającego się organizmu młodego człowieka. Dlatego też nauczyciele powinni sięgać do wędrownictwa jako do wyjątkowo atrakcyjnej metody i formy pracy, niezawodnej w każdych niemal warunkach i w odniesieniu do całej prawie młodzieży bez względu na wiek i środowisko.

Turystyka i krajoznawstwo to ważne elementy działalności dydaktyczno-wychowawczej współczesnej szkoły. Dlatego też zajęcia turystyczno-krajoznawcze a w szczególności imprezy krajoznawczo-turystyczne powinny być dobrze wkomponowane w rytm pracy w szkole, uatrakcyjniając jej działalność.

Reasumując przedstawiony w powyższym referacie pogląd na pozytywne znaczenie wycieczek szkolnych oraz imprez krajoznawczo-turystycznych chciałabym jeszcze raz podkreślić i myślę , że wszyscy nauczyciele się ze mną zgodzą, iż raz zdobyte wiadomości w toku działania uczniów na wycieczce, obozie lub rajdzie bardzo szybko zostaną wyryte w pamięci młodzieży po wieczne czasy, o ile nauczyciel je utrwali w procesie nauczania.

Nic tak nie pomaga młodzieży zrozumieć trudnych zjawisk i procesów przyrodniczych i społecznych jak doświadczenie i praktyka zdobyta na łonie natury. Dokonanej obserwacji, doświadczenia i praktyki podczas wycieczki czy imprezy krajoznawczo-turystycznej nie zdoła zastąpić nawet najdoskonalsza metoda dydaktyczna. Tą właśnie metodą, jaką daje krajoznawstwo i turystyka, w nauczaniu jest metoda poglądowości i doświadczenia.

________________________

Bibliografia:

Bykowski L. – „Wycieczki szkolne”
Czajkowska Z., Czajkowski S. – „Wycieczka uczy i wychowuje’’
Łobożewicz W., Łobożewicz T. – „Krajoznawstwo i turystyka w systemie dydaktyczno-wychowawczym szkoły’’
Łobożewicz T. – praca zbiorowa – „Krajoznawstwo i turystyka w szkole”
Szewczyk C. – „Nauczyciel jako organizator imprez krajoznawczo –turystycznych’’
Denek K. – praca zbiorowa – „Poznawcze i wychowawcze aspekty Krajoznawstwa i turystyki w szkole”
Denek K. – „Poradnik opiekuna SKKT”
Denek K. – „Inne formy działalności turystyczno-krajoznawczej”