Zabytki w regionie

Parki kulturowe:

– Park Kulturowy „Miasto Tkaczy”
– Park Kulturowy „Wzgórze Zamkowe” w Sieradzu

Najciekawszymi zabytkami województwa łódzkiego są najstarsze obiekty architektury sakralnej i obronnej. Na terenie województwa zachowało się w całości, bądź częściowo siedem obiektów, o których wiadomo, że mają proweniencję XII bądź XIII-wieczną.

Obiektem takim, o znaczeniu ponadnarodowym jest Archikolegiata p.w. NMP i św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą. Kamienna bazylika powstała w XII w. i zachowała się w bardzo dobrym stanie. Wzniesiona została z granitowych bloków. Jej charakterystyczne wieże zachodnie wyraźnie dominują w płaskim krajobrazie ziemi łęczyckiej. Wejście do kościoła wiedzie przez pięknie zdobiony portal z piaskowca. Wnętrze, mimo licznych przebudów i rekonstrukcji, również zachowała swą pierwotną surowość. Na ścianach widoczne są średniowieczne freski. Kolegiata jest jednym z najstarszych, największych i najpiękniejszych zabytków na tzw. Piastowskiej Drodze Romańskiej.

Inną świątynią wzniesioną w XII w. jest niewielki kościół św. Idziego w Inowłodzu. Budynek umieszczony na wysokiej skarpie, dominuje nad obiektami tej nadpilicznej miejscowości. Z daleka również widoczne są umieszczone na wieży kościoła charakterystyczne bliźniacze okienka.

Jednym z najstarszych na terenie kraju kościołów ceglanych jest kościół parafialny p.w. Jedenastu tysięcy dziewic w Strońsku. Do naszych czasów zachowała się oryginalne prezbiterium oraz jeden z bardziej tajemniczych portali z piaskowca. Relief przedstawia smoka, którego ogon również zakończony jest smoczą głową, smok pożera szarańczę.

Pięknym założeniem klasztornym, a przy tym cennym zabytkiem architektury średniowiecznej jest dawny klasztor o. o. Cystersów w Sulejowie. Centrum założenia stanowi bazylika trójnawowa powstała w XIII w. Zdobią ją wspaniały portal i rozety – charakterystyczne elementy kształtowania architektury cysterskiej. Z dawnego założenia klasztornego zachował się kapitularza którego ozdobę stanowi piękne sklepienie palmowe.

Zachowało się również kilka świątyń w których znajdują się elementy konstrukcji architektonicznej wskazujące na wczesnośredniowieczną proweniencję obiektu. Tak jest w kościele w Żarnowie- gdzie z dawnej bazyliki zachowały się empora oraz wieża. W Rudzie k. Wielunia, zachował się XII wieczny kamienny mur z portalem i oknami. W pobliżu Rudy znajduje się miejscowość Krzyworzeka – tu znajduje się XIII wieczna kamienne fragmenty kościoła i wieża dzwonnicy .

Wśród zabytków regionu, obiektów o szczególnej wartości historycznej i artystycznej wymienić należy również inne kościoły i założenia klasztorne. Są wśród nich zespoły zabudowy o proweniencji gotyckiej, rozbudowane w stylu barokowym takie jak: klasztor ojców paulinów w Wielgomłynach, założenie klasztorne ojców bernardynów w Warcie oraz kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Jakuba z XIV w. w Szadku, kościół farny w Piotrkowie Trybunalskim p.w. św. Jakuba z XIV XV wieku, kościoły w Bielawach, św. Ducha w Łowiczu, będące budowlami późnogotycki z XV i XVI wieku. Późnogotycką formę ma również kolegiata w Łasku powstała w l. 20. XVI w. z fundacji Jana Łaskiego.

Elementy stylu gotyckiego zachowały się również w kościołach w Białej Rawskiej, Jeżowie, Brzezinach, Bielawach, Bratoszewicach.

Na szczególną uwagę zasługuje również pokaźna liczba (ok. 160) drewnianych obiektów sakralnych. Są wśród nich szczególnie cenne obiekty, pochodzące z końca XV w. kościół p.w. św. Trójcy w Grębieniu (z bogatą polichromią) i przełomu XV i XVI w. kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Gidlach. Jest też kilka przykładów obiektów pochodzących z różnych okresów XVI w. (m.in. kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Białej Szlacheckiej, kościół p.w. św. Stanisława Bpa w Boguszycach (z zachowaną ciekawą polichromią), kościół p.w. św. Małgorzaty w Janisławicach czy kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Łaszewie).

Szczególne znaczenie wśród zabytków drewnianej architektury sakralnej ma zespół późnogotyckich kościołów drewnianych odmiany wielkopolskiej z terenu powiatu wieluńskiego. Jest to bez wątpienia najcenniejszy taki zespół na terenie województwa. Składają się na niego świątynie w Gaszynie, Grębieniu, Kadłubie, Łaszewie, Łyskorni, Naramicach, Ochędzyniu, gdzie znajdują się oryginalne polichromie, Popowicach, Wiktorowie.

Styl barokowy na terenie województwa reprezentowany jest wyjątkowo bogato przez założenia klasztorne i świątynie, datowane na XVII i XVIII wiek. Najbardziej znanymi obiektami jest tu bazylika katedralna w Łowiczu oraz kościoły klasztorne i poklasztorne, ojców pijarów w Łowiczu, filipinów w Studziannej – Poświętnem, dominikanów w Gidlach, bernardynów w Paradyżu, pijarów w Wieluniu, Norbertanów w Witowie, Franciszkanów w Łagiewnikach na terenie Łodzi i księży jezuitów w Rawie Mazowieckiej oraz w Piotrkowie Trybunalskim.

W XVIII w. głównie w obrębie aglomeracji łódzkiej, powstało wiele klasycystycznych świątyń ewangelickich, między innymi w Aleksandrowie Łódzkim, Ozorkowie, Pabianicach, a także w Łowiczu, Zduńskiej Woli i Tomaszowie Mazowieckim.

Spośród wspaniałych rezydencji pałacowo-parkowych znajdujących się na terenie regionu, do pereł architektury, zaliczyć trzeba: renesansowy pałac – willa „włoska” w Poddębicach z pocz. XVII wieku, XVIII – wieczny pałac Radziwiłłów w Nieborowie i park angielski w pobliskiej Arkadii, wspaniały przykład budowli rokokowej – pałac w Sokolnikach – wzniesiony przez architekta drezdeńskiego – Fryderyka Naxa. Klasycystyczną rezydencją jest pałac w Walewicach, a także w tym samym stylu wzniesiona siedziba Małachowskich w Białaczowie, pałace, dawne rezydencje biskupów, w Skierniewicach z XVII – XIX w. i Wolborzu z wieku XVII, pałac w Bratoszewicach pochodzący z początku XX wieku.

Na szczególną uwagę zasługują również dawne zamki i ruiny zamków, dwory obronne – niegdyś siedziby możnowładców, władz państwowych, kościelnych. Należą do ich: zamek królewski w Łęczycy wybudowany w XIV w., na polecenie Kazimierza Wielkiego, gotycko-renesansowy zamek z poł. XIV w. w Uniejowie, zamek kazimierzowski z XIV wieku w Opocznie, zamek książąt mazowieckich z XIV w. w Rawie Mazowieckiej, późnogotycki zamek rycerski z I poł. XIV w. w Oporowie, w Piotrkowie Trybunalskim dwa zamki: gotycko – renesansowy zamek królewski z lat 1509 – 1521 oraz w Bykach (obecnie w granicach administracyjnych Piotrkowa Tryb.) dwór obronny sprzed 1604 r., zamek w Ujeździe wzniesiony w latach 1474-76, przebudowany w XVII w. na wczesnobarokową rezydencję, w Białej Rawskiej tzw. zameczek z XIX wieku, w Pabianicach renesansowy dwór – zwany zamkiem biskupów krakowskich z XVI w., w Skotnikach dwór obronny wczesnorenesansowy zwany zamkiem, powstały ok. 1531 r., dwór obronny w Siemkowicach wzniesiony XVI lub XVII w., ruiny zamku w Bolesławcu z zachowaną wieżą z XII wieku, ruiny zamku w Przedborzu zbudowanego przez Kazimierza Wielkiego, pozostałość zamku w formie tzw. piwnic w Wieluniu, ruiny zamku w Majkowicach, renesansowego pochodzącego z połowy XVI w., ruiny gotyckiego zamku z XIV i XV w. w Łowiczu, ruiny zamku w Besiekierach, ruiny renesansowego zamku z lat 1527-35 w Drzewicy, ruiny zamku z XV w. w Bąkowej Górze, XVI wieczny dwór obronny w Łopatkach.

W krajobrazie kulturowym województwa ważne miejsce zajmują też bardzo licznie reprezentowane dwory szlacheckie, najczęściej usytuowane w otoczeniu założeń parkowych. Jako najcenniejsze przykłady wymienić należy: alkierzowy dwór Bartochowskich w Ożarowie, dwór Walewskich w Tubądzinie, XVIII- wieczny dwór w Mikołajewicach i bardzo wiele innych.

Na specjalną uwagę na terenie województwa zasługuje Łódź – jako jego stolica i miasto o dużym potencjale kulturotwórczym. Miasto, które otrzymało prawa w XV w. a rozwinęło się jako ośrodek przemysłu włókienniczego na początku XIX w.

W Łodzi na szczególną uwagę zasługuje architektura przemysłowa. Wnętrze fabryk już dawno opustoszały, jednak pozostały monumentalne budowle charakterystycznych dla miast przemysłowych, założeń fabryczno-rezydencjonalno-mieszkalnych, zaskakująco różnorodne stylistycznie, chętnie przekształcane na obiekty pełniące funkcje kultury, rozrywki, mieszkalne.

Wśród nich wymienić należy założenie przemysłowo-mieszkalno – rezydencjonalne K. W. Scheiblera i T. Grohmana przy ul. Tymienieckiego obejmujące zespołu budynków fabrycznych wraz z siedzibą straży pożarnej, budynki mieszkalne dla robotników – famuły przy Księżym Młynie i Targowej, willę Herbsta przy ul. Przędzalnianej 72, wzniesioną w stylu neorenesansowym, w której mieści się Muzeum Wnętrz XIX- wiecznych, pałac Grohmana przy Tylnej. W pobliżu znajduje się również zespół fabryczny przy Wodnym Rynku – z rezydencją K. W. Scheiblera.

Wśród zespołów fabrycznych Scheiblera na szczególną uwag zasługuje ten znajdujący się przy Tymienieckiego 3-7. Zespół ten zachował swój fabryczny klimat, z wewnętrznymi uliczkami, łącznikami, bocznicą kolejowa. Wśród tych budynków znajduje się secesyjna elektrownia scheiblerowska.

Innymi zespołami fabrycznymi godnymi obejrzenia są: dawna fabryka I. Poznańskiego przy ul. Ogrodowej mieszcząca obecnie centrum kulturalno – rozrywkowo – handlowe „Manufaktura” (sąsiaduje ona z pałacem Poznańskiego – siedzibą Muzeum Historii Miasta Łodzi) założenie K. Schweikerta przy ul. Skorupki – Wólczańskiej, w której mieszczą się wydziały Politechniki Łódzkiej, „Biała Fabryka” L. Geyera wybudowana w latach 1835 – 38, mieszcząca obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa.

W Łodzi też znaleźć można rezydencja fabrykanckie – wille, pałace rozmieszczone wzdłuż centralnych ulic miasta, prezentujące przede wszystkim architekturę XIX- wieczną – neostylową Do najbardziej charakterystycznych obiektów tego typu zaliczyć należy: pałac Karola Poznańskiego przy ul. Gdańskiej 32, neorenesansowy pałac Poznańskiego przy ul. S. Więckowskiego 36.

Do pereł architektury regionu łódzkiego zaliczyć trzeba również obiekty przemysłowe. Najciekawszymi obiektami są oczywiście te, w których można oglądać oryginalne maszyny produkcyjne. Obiekty taki są bardzo nieliczne. W Łodzi większość obiektów poprzemysłowych została pozbawiona wyposażenia. Zabytkowe turbiny podziwiać można w dawnej elektrowni K. Scheiblera oraz w elektrowni łódzkiej przy ul. Targowej. W pozostałych obiektach przemysłowych zachowały się interesujące, oryginalne konstrukcje i detale architektoniczne.

Poza Łodzią, zabytkowe budynki fabryczne występują również w Piotrkowie Trybunalskim, Tomaszowie Mazowieckiem, Ozorkowie, Pabianicach, Zgierzu, Aleksandrowie.

Na terenie województwa zachowała się również grupa zabytków techniki związanych z przemysłem wiejskim. Niestety z krajobrazu systematycznie znikają drewniane wiatraki, młyny wodne. W rejestrze zabytków znajduje się 12 wiatraków (m. in. w: Dąbrowie, Kurowie, Solcy Wielkiej, Włocinie, Zagórkach – Kolonii) jednak są one przeważnie w bardzo złym stanie technicznym. W trakcie remontu jest wiatrak w Kociewie, na remont czeka również obiekt w Solcy Wielkiej.

Zachowało się również kilkanaście młynów wodnych. Kilka z nich, znajdujących się nad rzeką Grabia, tworzy ciekawy zespół. Należą do nich: młyn „Krzywda” w Brzeskach, młyn „Zalepa” w Głupicach, młyn w Jamborku, w Kozubach, w Ldzaniu – Talarze, w Wdowinie, Woli Marzeńskiej, Zielenicach, ponadto nad Wartą młyn Kępowizna.

Interesującymi zabytkami techniki są kolejki wąskotorowe. Na terenie województwa łódzkiego zachowały się dwie kolejki wraz z zabytkowym taborem: krośniewicka i rogowska.

Niżej wymienione obiekty i zespoły, stać się mają przedmiotem wniosku o uznanie ich za pomnik historii:

I. Zespoły produkcyjne:

1. Fabryka Ludwika Geyera z zabudową rezydencjonalną oraz parkiem i skansenem miejskiej architektury drewnianej – Centralne Muzeum Włókiennictwa,
2. Zespół fabryczno-mieszkalny Karola Wilhelma Scheiblera (Księży Młyn, Centrala i Park Źródliska), Wodny Rynek.

II. Rezydencje fabrykantów:

1. Pałac Izraela K. Poznańskiego przy ul. Ogrodowej 15. – obecnie Muzeum Miasta Łodzi;
2. Pałac Karola Poznańskiego przy ulicy Gdańskiej 32 – obecnie Akademia Muzyczna;
3. Wille Reinholda Richtera i Józefa Richtera przy ulicy Skorupki 6/8 i 10/12 wraz z parkiem im. bpa Klepacza.

III. Nekropolie łódzkie

1. Cmentarz żydowski,
2. Zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej.

IV. Układ urbanistyczno-architektoniczny ulicy Piotrkowskiej na odcinku od ul. Nowomiejskiej i Placu Wolności do Placu Reymonta.

__________________________________

Narodowy Instytut Dziedzictwa
00-924 Warszawa
ul. Kopernika 36/40
tel. (0-22) 826 02 39; (0-22) 826 93 52
fax. (0-22) 826 17 14
info@nid.pl